Soạn bài Phân tích một tác phẩm thơ – Ngữ văn 9 – Cánh diều

Trong chương trình Ngữ văn 9 của bộ sách giáo khoa Cánh diều, phân tích một tác phẩm thơ là một kỹ năng quan trọng giúp học sinh hiểu sâu hơn về giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ. Qua việc phân tích, học sinh không chỉ nắm bắt được ý nghĩa của các câu thơ mà còn cảm nhận được cảm xúc, tư tưởng mà tác giả muốn truyền tải. 

2.1. Thực hành viết theo các bước

a)  +) Thể thơ song thất lục bát là thể thơ truyền thống của Việt Nam, nổi bật với cấu trúc gồm hai câu bảy chữ theo sau là cặp lục bát. Thể thơ này thường được sử dụng để diễn đạt tình cảm sâu lắng, trữ tình.

+) Bài thơ “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến thể hiện nỗi tiếc thương sâu sắc trước sự ra đi của người bạn thân. Tác giả sử dụng thể thơ song thất lục bát để diễn đạt tình cảm chân thành, sâu lắng, đồng thời khắc họa rõ nét những kỷ niệm gắn bó giữa hai người.

+) Liên hệ với các bài thơ viết về tình bạn thắm thiết, thủy chung, có thể kể đến như bài thơ “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến, cũng thể hiện sự quý trọng, tình cảm chân thành giữa những người bạn. Những bài thơ này đều khẳng định giá trị cao quý của tình bạn trong cuộc sống.

+) Luận đề chính của bài thơ là tình bạn tri kỷ và sự tiếc thương trước sự ra đi của người bạn thân Dương Khuê. Nguyễn Khuyến thể hiện tình cảm chân thành, sâu sắc và nỗi đau không thể nguôi ngoai qua từng câu thơ.

+) Luận điểm 1: Tình bạn tri kỷ giữa Nguyễn Khuyến và Dương Khuê

• Bài thơ mở đầu với nỗi buồn đau và sự ngỡ ngàng trước sự ra đi của Dương Khuê, thể hiện qua câu:
  “Bác Dương thôi đã thôi rồi,
  Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.”
• Kỷ niệm giữa hai người được hồi tưởng với niềm vui và những ký ức đẹp đẽ.
  “Kinh luân khéo léo hai tay,
  Sự đời dễ có mấy ai đỡ đần.”
• Tình bạn bền chặt được thể hiện qua những ký ức và sự thấu hiểu lẫn nhau.

+) Luận điểm 2: Nỗi đau và tiếc thương khi mất đi người bạn thân

• Nguyễn Khuyến bày tỏ sự mất mát to lớn, không thể bù đắp. Nỗi buồn và cảm giác trống vắng thể hiện rõ qua từng câu thơ:
  “Bác chẳng ở đâu, vang chẳng ở,
  Tôi tuy thương, lấy nỗi làm thương.”
• Cảm giác cô đơn, lẻ loi khi mất đi người bạn tri kỷ:
  “Tuổi già hạt lệ như sương,
  Hơi đâu chuốc lấy hai hàng chứa chan!”

+) Luận điểm 3: Giá trị của tình bạn trong cuộc sống

• Bài thơ khẳng định tình bạn chân thành, thủy chung là giá trị cao quý, cần trân trọng và gìn giữ. Tình bạn giúp con người vượt qua khó khăn, tạo nên ý nghĩa sâu sắc trong cuộc sống.
• Nguyễn Khuyến đã dùng lời thơ chân thành để tri ân tình bạn và thể hiện tấm lòng quý mến đối với Dương Khuê, qua đó nhắn nhủ người đọc hãy biết trân trọng những mối quan hệ bạn bè

b) Tìm ý và lập dàn ý cho bài viết bằng cách đặt và trả lời các câu hỏi

Khi phân tích bài thơ “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến, cần tìm ý và lập dàn ý bằng cách đặt và trả lời các câu hỏi sau:

+) Hoàn cảnh ra đời, đề tài và chủ đề của bài thơ “Khóc Dương Khuê” là gì?

Bài thơ được Nguyễn Khuyến viết khi người bạn thân thiết của ông, Dương Khuê, qua đời. Đề tài của bài thơ là tình bạn tri kỷ, và chủ đề chính là nỗi tiếc thương sâu sắc trước sự ra đi của bạn, đồng thời ca ngợi giá trị của tình bạn trong cuộc sống.

+) Nghệ thuật của bài thơ “Khóc Dương Khuê” có gì đặc sắc?

Bài thơ sử dụng thể thơ song thất lục bát, một thể thơ truyền thống phù hợp để diễn tả cảm xúc trữ tình sâu lắng. Nguyễn Khuyến đã khéo léo sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa và điệp ngữ để nhấn mạnh nỗi buồn đau, đồng thời tạo ra nhịp điệu uyển chuyển, nhẹ nhàng giúp truyền tải cảm xúc chân thành của tác giả.

+) Các yếu tố hình thức nghệ thuật đã làm nổi bật chủ đề bài thơ như thế nào?

Thể thơ song thất lục bát với nhịp điệu nhịp nhàng, sâu lắng giúp làm nổi bật tâm trạng tiếc thương, xót xa của tác giả. Các biện pháp tu từ như so sánh và nhân hóa tạo ra hình ảnh sống động, dễ dàng gợi cảm xúc trong lòng người đọc.

+) Qua bài thơ “Khóc Dương Khuê”, em có thể nhận xét gì về tình cảm và thái độ của tác giả đối với người bạn của mình?

Tác giả thể hiện tình cảm chân thành, sâu sắc đối với Dương Khuê. Nỗi đau và sự tiếc thương trước sự ra đi của bạn không chỉ là sự mất mát cá nhân mà còn là lời tri ân dành cho một tình bạn đẹp và bền vững. Thái độ của tác giả là sự tôn trọng, quý mến và cảm kích đối với người bạn đã đồng hành trong suốt cuộc đời.

+) Có thể học được gì về tình bạn từ bài thơ “Khóc Dương Khuê”?

Từ bài thơ, em học được rằng tình bạn chân thành là một trong những giá trị quý báu nhất trong cuộc sống. Tình bạn không chỉ là sự sẻ chia trong những niềm vui mà còn là sự đồng cảm, san sẻ trong những lúc khó khăn. Tình bạn cần được trân trọng và gìn giữ, bởi nó mang lại niềm an ủi và sức mạnh trong cuộc sống.

Lập dàn ý bằng cách sắp xếp các ý đã tìm được theo bố cục ba phần

Mở bài: Giới thiệu khái quát về đề tài và giá trị của bài thơ “Khóc Dương Khuê”.

Thân bài: Có thể nêu các ý theo trình tự sau:
+) Nêu hoàn cảnh ra đời và sự kiện tạo ra nguồn cảm xúc cho tác giả viết bài thơ.
+) Nêu chủ đề của bài thơ, là tình bạn tri kỷ và sự tiếc thương trước sự ra đi của bạn.
+) Phân tích các yếu tố hình thức và tác dụng của chúng trong việc biểu đạt nội dung bài thơ, bao gồm thể thơ song thất lục bát, các biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa, và điệp ngữ.
+) So sánh với một số bài thơ viết về cùng đề tài nếu có để làm rõ sự độc đáo của bài “Khóc Dương Khuê”, có thể đề cập đến bài “Bạn đến chơi nhà” cũng của Nguyễn Khuyến.
+) Nhận xét về tình cảm và thái độ của tác giả đối với người bạn của mình qua bài thơ.
+) Đưa ra những bài học về tình bạn mà em có thể học được từ bài thơ, nhấn mạnh sự quý giá của tình bạn chân thành và lâu dài.

Kết bài: Khái quát giá trị bài thơ và nêu tác động của bài thơ đối với cá nhân em, thể hiện sự cảm kích và bài học sâu sắc từ tác phẩm về tình bạn.

c) Dựa vào dàn ý đã làm để viết bài văn phân tích bài thơ “Khóc Dương Khuê”. Trong khi viết, chú ý vận dụng cách so sánh trong phân tích thơ.

Mở bài

Trong thơ ca Việt Nam, Nguyễn Khuyến nổi tiếng là nhà thơ trữ tình với nhiều tác phẩm sâu sắc về cuộc sống và con người. Bài thơ “Khóc Dương Khuê” là một tác phẩm điển hình, thể hiện tình bạn tri kỷ và nỗi tiếc thương vô hạn trước sự ra đi của người bạn thân Dương Khuê. Bài thơ không chỉ thể hiện nỗi đau mất mát cá nhân mà còn là một thông điệp sâu sắc về tình bạn và lòng tri ân.

Thân bài

Bài thơ “Khóc Dương Khuê” ra đời trong hoàn cảnh Nguyễn Khuyến phải đối mặt với sự ra đi của Dương Khuê, người bạn thân thiết của ông. Đây là một sự kiện gây xúc động mạnh, khiến Nguyễn Khuyến phải bày tỏ nỗi lòng qua những vần thơ chân thành và cảm động. Trong xã hội phong kiến, tình bạn giữa những người tri thức như Nguyễn Khuyến và Dương Khuê là biểu tượng của sự gắn bó và sự tôn trọng lẫn nhau.

Chủ đề của bài thơ xoay quanh tình bạn tri kỷ và nỗi tiếc thương sâu sắc. Nguyễn Khuyến đã dùng những câu thơ giàu cảm xúc để thể hiện nỗi đau và sự trống vắng khi người bạn thân thiết không còn bên cạnh. Tình cảm giữa hai người được khắc họa rõ nét qua những kỷ niệm đẹp và sự sẻ chia trong cuộc sống.

Các yếu tố hình thức nghệ thuật trong bài thơ đã làm nổi bật chủ đề. Thể thơ song thất lục bát, với nhịp điệu trầm lắng và sâu sắc, giúp tác giả dễ dàng diễn tả những cảm xúc chân thành, sâu sắc nhất. Biện pháp tu từ như so sánh và nhân hóa được sử dụng để nhấn mạnh nỗi đau và sự tiếc thương, tạo ra những hình ảnh sống động, gần gũi.

So sánh với bài thơ “Bạn đến chơi nhà” cũng của Nguyễn Khuyến, có thể thấy rằng cả hai tác phẩm đều thể hiện tình cảm chân thành và quý giá đối với bạn bè. Nếu như “Bạn đến chơi nhà” mang lại cảm giác vui vẻ, hạnh phúc khi gặp gỡ bạn bè, thì “Khóc Dương Khuê” lại là nỗi tiếc thương sâu sắc khi mất đi người bạn. Cả hai bài thơ đều khẳng định giá trị của tình bạn trong cuộc sống.

Bài thơ cũng thể hiện rõ tình cảm và thái độ của tác giả đối với người bạn của mình. Nguyễn Khuyến thể hiện sự tôn trọng, quý mến và lòng tri ân đối với Dương Khuê, người đã đồng hành cùng ông trong suốt cuộc đời. Nỗi đau và sự tiếc thương trước sự ra đi của bạn không chỉ là sự mất mát cá nhân mà còn là lòng tri ân dành cho một tình bạn đẹp.

Bài thơ “Khóc Dương Khuê” giúp em nhận ra bài học quý giá về tình bạn. Tình bạn chân thành không chỉ là sự sẻ chia trong những niềm vui mà còn là sự đồng cảm và chia sẻ trong những lúc khó khăn. Tình bạn cần được trân trọng và gìn giữ, bởi nó mang lại niềm an ủi và sức mạnh trong cuộc sống.

Kết bài

Bài thơ “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật tuyệt vời về tình bạn mà còn là một thông điệp sâu sắc về tình người, về lòng tri ân đối với những người đã đồng hành cùng mình trong cuộc đời. Qua bài thơ, người đọc không chỉ cảm nhận được nỗi đau mất mát của tác giả mà còn thấy được giá trị của tình bạn chân thành và lòng tri ân đối với những người đã cùng mình vượt qua khó khăn trong cuộc sống.

2.2. Rèn luyện kỹ năng viết

Hãy viết đoạn văn so sánh, nêu lên một điểm giống nhau và một điểm khác nhau giữa hai văn bản “Sông núi nước Nam” và “Nước Đại Việt ta” (trích “Đại cáo bình Ngô” – Nguyễn Trãi)

Trả lời

Khi so sánh hai tác phẩm “Sông núi nước Nam” và “Nước Đại Việt ta” (trích từ “Đại cáo bình Ngô” của Nguyễn Trãi), có thể nhận thấy cả hai đều khẳng định mạnh mẽ tinh thần yêu nước và ý thức về chủ quyền dân tộc.

Điểm giống nhau nổi bật nhất giữa hai tác phẩm là cả hai đều thể hiện tinh thần độc lập và lòng tự hào dân tộc. “Sông núi nước Nam” được coi là bản “Tuyên ngôn độc lập” đầu tiên của dân tộc Việt Nam, với tuyên bố rõ ràng về chủ quyền của nước Nam và sự khẳng định rằng mọi âm mưu xâm phạm đều sẽ thất bại. Tương tự, “Nước Đại Việt ta” cũng nhấn mạnh nền độc lập và bản sắc riêng biệt của dân tộc Đại Việt, đặc biệt trong những câu:
“Như nước Đại Việt ta từ trước,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu.”

Những câu thơ này khẳng định rằng Đại Việt có nền văn hiến lâu đời và bản sắc văn hóa riêng, không thể bị đồng hóa hay chinh phục bởi kẻ thù. Cả hai tác phẩm đều thể hiện rõ ràng ý chí bảo vệ độc lập và lòng tự hào về di sản dân tộc.

Tuy nhiên, điểm khác nhau giữa hai tác phẩm nằm ở cách diễn đạt và phạm vi tư tưởng. “Sông núi nước Nam” có cấu trúc ngắn gọn, súc tích, với giọng điệu mạnh mẽ và trực tiếp, thể hiện ý chí không khoan nhượng trước bất kỳ sự xâm lược nào. Tác phẩm này nhấn mạnh vào việc cảnh báo kẻ thù về sự thất bại tất yếu nếu xâm phạm lãnh thổ nước Nam. Ngược lại, “Nước Đại Việt ta” có cách diễn đạt phong phú và chi tiết hơn, thể hiện qua nhiều khía cạnh của bản sắc dân tộc, bao gồm văn hiến, lịch sử và truyền thống văn hóa. Tác phẩm này không chỉ khẳng định chủ quyền mà còn đề cao vai trò của con người trong việc bảo vệ và phát triển đất nước, tạo nên một bức tranh toàn diện về sức mạnh và lòng tự tôn dân tộc.

Tóm lại, cả “Sông núi nước Nam” và “Nước Đại Việt ta” đều là những tác phẩm tiêu biểu thể hiện tinh thần yêu nước và ý thức về độc lập dân tộc, nhưng mỗi tác phẩm có cách tiếp cận và diễn đạt riêng, tạo nên những giá trị văn học và lịch sử đặc sắc.

Phân tích một tác phẩm thơ trong chương trình Ngữ văn 9 của bộ sách Cánh diều không chỉ giúp học sinh hiểu rõ hơn về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm mà còn khơi dậy niềm yêu thích đối với văn học. Qua đó, học sinh có thể phát triển khả năng tư duy và diễn đạt một cách mạch lạc, góp phần hoàn thiện kỹ năng ngữ văn cần thiết cho học tập và cuộc sống.